لزوم عملیاتی کردن توکنایز دارایی در بازار سرمایه

به گزارش اقتصادآنلاین، توکنایز کردن دارایی‌ها به عنوان یک نوآوری مهم در بازار‌های مالی شناخته می‌شود و مزایای بسیاری را به همراه دارد. توکن‌ها قابلیت تقسیم‌پذیری دارند که امکان سرمایه‌گذاری در مقادیر کوچک‌تر را فراهم می‌کند.

علاوه بر این، توکنایز کردن دارایی‌ها موجب افزایش شفافیت و امنیت معاملات می‌شود.

توکنایز کردن دارایی‌ها می‌تواند به تنوع بخشی به سبد سرمایه‌گذاری‌ها و جذب سرمایه‌های جدید کمک کند، که این امر به پایداری و رشد بازار‌های مالی منجر خواهد شد. بازار سرمایه ایران، یکی از بسترهایی است که توکنایز کردن دارایی‌ها می‌تواند کمک شایانی به آن بکند. در همین رابطه با رمضانعلی سلمانی‌نژاد، مدیرعامل شرکت سبدگردان راستین به گفت‌وگو پرداختیم.

در ابتدا ماهیت توکنایز کردن دارایی‌ها را به صورت ساده و مختصر تعریف کنید

منظور از توکنایز دارایی به زبان ساده، دیجیتالی کردن مالکیت یک دارایی واقعی است که طی آن دارایی‌هایی مانند املاک، خودرو، آثار هنری، سهام یا طلا و … به توکن‌هایی روی بلاک‌چین تبدیل می‌شوند و هر توکن نشان‌دهنده سهم مشخصی از آن دارایی است. به طور کلی هدف از توکنایز کردن یک دارایی، برخورداری از مزایایی نظیر قابلیت نقدشوندگی بیشتر، شفافیت، کاهش هزینه‌های واسطه‌ها و همچنین دسترسی جهانی است.

توکنایز دارایی و عرضه آن در بازار سرمایه تا چه میزان در دنیا مرسوم است؟

به اعتقاد اینجانب توکنایز دارایی و عرضه آن در بازار سرمایه هنوز پدیده‌ای نسبتاً نو در جهان به حساب می‌آید، به‌طوری که بسیاری از کشور‌های پیشتاز در این زمینه (مثل سوئیس، سنگاپور، آمریکا، آلمان و امارات) زیرساخت‌ها و قوانین لازم برای توکنایز دارایی‌ها را از حدود سال ۲۰۱۸ به بعد ایجاد کرده‌اند ولی با مرور تاریخ پیدایش و گسترش این مفهوم، به نظر می‌رسد رشد بسیار سریعی دارد. چرا که امروزه در دنیا دارایی‌هایی مثل اوراق قرضه، سهام، املاک، آثار هنری و فلزات گران‌بها در قالب توکن در حال عرضه هستند و طبق اطلاعات حاصل از مطالعه گزارش‌های مالی بین‌المللی، پیش‌بینی می‌شود ارزش بازار توکنایز دارایی‌ها تا سال ۲۰۳۰ به بیش از ۱۰ تریلیون دلار برسد؛ بنابراین اگر چه توکنایز دارایی در جهان در مرحله بلوغ اولیه است، اما به‌عنوان آینده بازار سرمایه شناخته می‌شود و کشور‌ها به‌سرعت در حال سازگار کردن قوانین خود با آن هستند.

چه محصولات و کالا‌هایی امکان توکنایز شدن دارند و این ابزار چه کارکرد و مزیتی دارد؟

به بیان خلاصه تقریباً هر دارایی با ارزش و قابل مالکیت را می‌توان توکنایز کرد، به‌شرط اینکه مالکیت و ارزش آن به‌طور قانونی قابل اثبات باشد. به عنوان نمونه در املاک و مستغلات، مانند آپارتمان، زمین، پروژه ساختمانی و … مالکیت یا سهم از ملک، قابل تقسیم به توکن است. در اوراق بهادار مالی مانند سهام، اوراق مشارکت، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و …، توکن می‌تواند نشان‌دهنده مالکیت یا حق سود باشد. در دارایی‌های فیزیکی مانند تجهیزات، ماشین‌آلات و … می‌توان برای تأمین مالی پروژه‌ها و جذب سرمایه از توکن استفاده نمود. در دارایی‌های نامشهود نیز مانند حق اختراع، کپی‌رایت، برند و … درآمد حاصل از بهره‌برداری می‌تواند از طریق توکن توزیع شود. در کالا‌ها و منابع طبیعی مانند طلا، نقره، نفت، گاز، فلزات اساسی و … هر توکن معادل مقدار مشخصی از کالا خواهد بود. حتی در آثار هنری مانند نقاشی، تصویرسازی، مجسمه‌سازی و … می‌توان مالکیت مشترک یا درصدی از اثر را به‌صورت توکن تعریف کرد. قطعاً امکان توکنایز کردن محدود به مثال‌های فوق نیست و طبیعی است که حوزه‌های کاربرد آن در حال گسترش باشد.

در خصوص کارکرد‌های توکنایز دارایی می‌توانم به مواردی نظیر نمایش دیجیتال مالکیت، قابلیت تقسیم‌پذیری، انتقال سریع و بدون واسطه، تسویه آنی و شفافیت، امکان معامله جهانی شبانه‌روزی اشاره کنم. زیرا از آنجا که هر توکن نماینده بخشی از دارایی واقعی خواهد بود، منجر به تقسیم دارایی‌های گران‌قیمت به واحد‌های کوچک‌تر می‌شود تا افراد بیشتری بتوانند در آن سرمایه‌گذاری کنند. از طرفی انتقال مالکیت از طریق بلاکچین انجام می‌شود و نیازی به نهاد‌های واسطه سنتی ندارد و علاوه بر اینکه تراکنش‌ها روی بلاکچین قابل‌مشاهده و غیرقابل‌تغییر هستند، توکن‌ها را می‌توان در پلتفرم‌های دیجیتال بین‌المللی به‌صورت شبانه‌روزی خرید و فروش کرد.

در مورد مزایای توکنایز برای بازار سرمایه نیز از آنجا که بازار‌های سرمایه دارای دو رکن مهم سرمایه‌گذاران و صاحبان دارایی هستند، توکنایز دارای برای سرمایه‌گذاران، دسترسی آسان‌تر، سرمایه‌گذاری با مبالغ کمتر، نقدشوندگی بالاتر را به دنبال خواهد داشت و برای صاحبان دارایی نیز منجر به جذب سرمایه سریع‌تر، کاهش هزینه‌های انتشار و ثبت و … خواهد شد. مزایای ایجادشده برای این دو رکن اساسی، قطعاً افزایش کارایی، شفافیت و جذب سرمایه بین‌المللی را برای بازار سرمایه به ارمغان خواهد آورد. به بیان ساده، توکنایز دارایی یعنی تبدیل دارایی‌های واقعی به نسخه دیجیتال قابل معامله در بازار جهانی، با هدف افزایش نقدشوندگی، شفافیت و دسترسی عمومی که همگی از اهداف اساسی بازار سرمایه نیز هستند.

به شکل خاص توکنایز مسکن و‌ملک چه مزیتی دارد و می‌تواند گزینه سرمایه گذاری باشد یا صرفا ابزاری برای مصرف کننده نهایی است؟

به نظر اینجانب توکنایز مسکن و ملک می‌تواند یکی از جذاب‌ترین کاربرد‌های توکنایز دارایی باشد، چون املاک همیشه سرمایه‌گذاری محبوب و کم‌ریسکی بوده‌اند، اما نقدشوندگی و دسترسی پایین داشته‌اند.

در توکنایز ملک، یک ملک واقعی (آپارتمان، برج یا پروژه ساختمانی) به واحد‌های دیجیتال (توکن) تقسیم می‌شود که هر توکن نماینده درصد مشخصی از مالکیت آن ملک است و معمولاً در پلتفرمی دارای مجوز معامله می‌شود؛ بنابراین اولین مزیت توکنایز ملک، کاهش حداقل سرمایه لازم است. چرا که در بازار سنتی، خرید ملک نیاز به سرمایه زیاد دارد. افزایش نقدشوندگی مزیت دیگر آن است، زیرا در حالت عادی فروش ملک زمان‌بر است؛ اما توکن‌ها می‌توانند در بازار ثانویه دیجیتال در چند دقیقه معامله شوند. مزیت سوم، امکان سرمایه‌گذاری بین‌المللی است، به‌گونه‌ای که سرمایه‌گذاران از هر کشوری می‌توانند در املاک کشور‌های دیگر بدون نیاز به حضور فیزیکی یا تشریفات حقوقی پیچیده مشارکت کنند. مزیت قابل توجه دیگر آن است که پلتفرم‌ها می‌توانند اجاره ملک را جمع‌آوری و سهم هر توکن‌دار را به‌صورت خودکار و در بازه‌های زمانی مشخص واریز کنند. شفافیت و امنیت مالکیت، به‌دلیل ثبت غیر قابل دستکاری سوابق مالکیت و تراکنش‌ها روی بلاکچین و همچنین امکان جذب سرمایه برای سازندگان پروژه‌ها با فروش بخشی از توکن‌ها و استفاده از ابزار تأمین مالی جمعی از دیگر مزایای توکنایز ملک است.

درخصوص اینکه توکنایز ملک می‌تواند ابزار سرمایه‌گذاری باشد یا صرفاً مصرفی، به‌طور خلاصه می‌توان گفت امکان استفاده از آن در هر دو زمینه وجود دارد. زیرا از آنجا که توکن‌ها می‌توانند ارزش ملک را منعکس کنند و در بازار ثانویه معامله شوند که منجر به کسب سود از افزایش قیمت ملک و درآمد اجاره خواهد شد، گزینه سرمایه‌گذاری و از آنجا که برخی افراد برای استفاده از ملک یا سکونت کوتاه‌مدت توکن می‌خرند، ابزار مصرفی (از طریق مالکیت جزئی) هستند. البته تاکنون در عمل، بیشتر پروژه‌های توکنایز ملک جنبه سرمایه‌گذاری و تأمین مالی دارند، نه مصرفی.

ریسک‌ها و‌چالش‌های توکنایز دارایی در ایران چیست و چرا تاکنون به شکل جدی عملیاتی نشده است؟

تا جایی که بنده اطلاع دارم، توکنایز دارایی در ایران هنوز در مرحله مطالعات و آزمایش است و به دلایل حقوقی، زیرساختی و نهادی، به شکل گسترده وارد بازار سرمایه نشده است که در بخش‌های مختلف قابل بحث و بررسی است:

از منظر حقوقی و مقرراتی؛ در حال حاضر، قوانین ایران مالکیت دیجیتال بر پایه بلاکچین را به‌صورت رسمی به رسمیت نمی‌شناسد. یعنی هنوز مشخص نیست اگر کسی توکن یک ملک را بخرد، از نظر قانونی مالک آن بخش از ملک محسوب می‌شود یا خیر. همچنین ثبت اسناد (مثل ملک یا خودرو) هنوز به‌صورت سنتی است و با بلاکچین یکپارچه نشده است و در نهایت هنوز مشخص نیست نظارت بر توکنایز دارایی بر عهده سازمان بورس، بانک مرکزی، وزارت اقتصاد یا مرکز ملی فضای مجازی و … است.

از منظر نهادی و ساختاری؛ مقررات سازمان بورس درباره «اوراق بهادار توکنایز‌شده» یا «دارایی دیجیتال» هنوز در مرحله تدوین است. از طرفی برای توکنایز واقعی دارایی‌ها نیاز به یک بلاکچین بومی و قابل‌کنترل وجود دارد که هنوز عملیاتی نشده است.

از نقطه‌نظر فنی و امنیتی؛ هنوز پلتفرم‌های بومی با سطح امنیت، شفافیت و قابلیت ممیزی لازم وجود ندارند و اگر داده‌های اولیه (مثلاً ارزش ملک یا سند رسمی) نادرست وارد سیستم شود، به‌دلیل وجود ریسک تقلب و دستکاری اطلاعات دارایی پایه، کل توکن بی‌اعتبار می‌شود.

در بعد اقتصادی و مالی؛ مشکل ارزش‌گذاری دارایی‌ها در شرایط تورمی جود دارد، چرا که در اقتصاد ناپایدار، تعیین ارزش واقعی و ثابت برای دارایی پایه دشوار است. در عین حال، حتی اگر توکن صادر شود، باید بازاری برای خرید و فروش آن وجود داشته باشد که در حال حاضر چنین بازاری رسمی وجود ندارد؛ لذا در غیاب سرمایه‌گذاران نهادی یا اعتماد عمومی، تبدیل توکن به پول نقد ممکن است دشوار شود و ریسک نقدشوندگی پایین را به دنبال داشته باشد.

در نهایت، از منظر فرهنگ‌سازی و اعتمادسازی؛ در حال حاضر به‌دلیل تجربه‌های منفی در پروژه‌های رمزارزی و شبه‌سرمایه‌گذاری، مردم و نهاد‌ها نسبت به توکن بدبین شده‌اند و نوعی بی‌اعتمادی عمومی به دارایی‌های دیجیتال وجود دارد. ضمن اینکه به‌دلیل کمبود آموزش و آگاهی لازم در سطح فعالان بازار‌های مختلف، هنوز بسیاری از فعالان حوزه املاک، بورس و مالی با مفهوم توکنایز آشنا نیستند؛ لذا به اعتقاد اینجانب، توکنایز دارایی در ایران به‌دلیل فقدان چارچوب قانونی، زیرساخت فنی بومی و سازوکار نظارتی روشن، هنوز به‌صورت رسمی عملیاتی نشده است، اما به نظر می‌رسد سازمان بورس، بانک مرکزی و معاونت علمی ریاست‌جمهوری در حال بررسی مدل‌هایی به‌صورت آزمایش محدود برای اجرای آن هستند.

پیشنهاد شما برای توسعه ابزار توکنایز در بازار سرمایه چیست؟

اگر بخواهیم توکنایز دارایی را در بازار سرمایه ایران به‌صورت عملی، ایمن و پایدار توسعه دهیم، باید ترکیبی از اصلاحات نهادی، نوآوری فنی و همکاری بین‌سازمانی را دنبال کنیم.

اگر چشم‌انداز کلی را ایجاد بستر قانونی و فنی برای انتشار، معامله و نظارت بر دارایی‌های توکنایز‌شده در بازار سرمایه ایران (به‌ویژه املاک، طلا، اوراق بدهی و صندوق‌های سرمایه‌گذاری) تعریف کنیم، به نظر می‌رسد در فاز اول لازم است اقدامات مربوط به طراحی چارچوب و مقررات با هدف آماده‌سازی بستر قانونی، نهادی و زیرساختی انجام شود.

پیشنهاد مشخص اینجانب در وهله اول، ایجاد “کمیته ملی دارایی‌های دیجیتال” با حضور سازمان بورس، بانک مرکزی، وزارت اقتصاد، قوه قضائیه و مرکز ملی فضای مجازی به عنوان مسئول تدوین دستورالعمل‌ها و تقسیم وظایف نظارتی است. سپس ضرورت دارد مقررات پایه برای توکنایز دارایی‌ها؛ شامل تعریف انواع توکن‌ها (توکن دارایی، توکن بهادار، توکن کالایی)، تعیین نحوه مالکیت، مالیات، انتقال رسمی ضمن تطبیق با قوانین اوراق بهادار و صکوک تدوین گردد. پس از آن می‌توان یک “سندباکس نظارتی” در سازمان بورس برای اجرای پروژه‌های آزمایشی با نظارت مستقیم، بدون نیاز به مجوز کامل ایجاد کرده و پس از طراحی مدل حقوقی مالکیت توکن در دارایی فیزیکی با همکاری سازمان ثبت اسناد برای اتصال داده‌های ملکی و دارایی به بلاکچین اقدام نمود.

در فاز دوم بایستی نسبت به توسعه فنی و زیرساخت با هدف ساخت و تست شبکه بلاکچینی بومی بازار سرمایه اقدام نمود که در این فاز نیز پیشنهاد مشخص اینجانب، راه‌اندازی “بلاکچین بازار سرمایه ایران” است که یک شبکه مجاز تحت کنترل سازمان بورس، با قابلیت ثبت، حسابرسی و نظارت خواهد بود. سپس می‌توان نسبت به تعریف استاندارد‌های توکن برای انواع دارایی نظیر ملک، طلا یا کالا و اوراق بهادار اقدام نمود. در همین راستا ایجاد سامانه متمرکز احراز هویت و تطبیق، به‌منظور اتصال به سامانه سجام، بانک‌ها و نهاد‌های ناظر و همچنین ایجاد کیف پول رسمی بازار سرمایه برای قابلیت نگهداری و معامله دارایی‌های توکنایز‌شده توسط مردم ضروری است.

فاز سوم بر این اساس، می‌تواند فاز اجرای پایلوت و گسترش تدریجی با هدف آزمون عملی در مقیاس محدود و توسعه مرحله‌ای باشد. در این فاز پروژه‌هایی نظیر پایلوت توکنایز طلا و صندوق طلا، به عنوان کم‌ریسک‌ترین گزینه برای شروع و گزینه‌ای که پشتوانه واقعی در انبار بورس کالا دارد، می‌تواند در اولویت قرار گیرد. همچنین پایلوت توکنایز املاک تجاری یا پروژه‌های ساختمانی با همکاری وزارت راه و شهرسازی و بخش خصوصی، پایلوت اوراق بدهی دولتی توکنایز‌شده با هدف افزایش نقدشوندگی و جذب سرمایه‌گذاران خرد و در همین راستا راه‌اندازی بازار ثانویه توکن‌ها در فرابورس به‌عنوان اولین سکوی رسمی خرید و فروش دارایی‌های دیجیتال واقعی می‌توانند در دستور کار قرار گیرند.

در نهایت، فاز چهارم و آخرین فاز می‌تواند توسعه عمومی و بین‌المللی با هدف گسترش بازار و جذب سرمایه خارجی باشد که ایجاد صندوق‌های توکنایز‌شده برای سرمایه‌گذاران خارجی (به‌ویژه در حوزه انرژی، گردشگری و املاک)، اتصال به پلتفرم‌های منطقه‌ای (مثلاً در قطر، امارات یا ترکیه) برای جذب سرمایه‌گذاران مسلمان با مدل فین‌تک اسلامی و تدوین استاندارد‌های حسابرسی بلاکچینی و گزارشگری مالی دیجیتال در این فاز لازم و ضروری هستند.

در پایان تأکید بر این نکته را ضروری می‌دانم که توسعه ابزار توکنایز در بازار سرمایه ایران باید با مدل تدریجی، قانون‌محور و با پایه فنی پیش برود. همچنین ضروری است با کالا‌های کم‌ریسک (مثل طلا و اوراق)، سپس املاک و پروژه‌های زیرساختی شروع شود تا در نهایت به بازاری شفاف، دیجیتال و مردمی برای سرمایه‌گذاری واقعی تبدیل شود.