مکانیسم ماشه در آستانه فعال شدن؛ نفت ایران از تنگنا عبور می‌کند؟

به گزارش اکوایران، پرسش اصلی این است که این ظرفیت به اندازه کافی برای عبور از شوک ماشه کافی خواهد بود؟ 

صنعت نفت ایران در سال‌های اخیر تحت فشار تحریم‌های متعدد بوده، اما با تدابیر خاص، توانسته است تا حدی تاب بیاورد. در طول یک سال گذشته، دولت آمریکا ۱۴ بسته تحریمی شامل ۴۶۵ تحریم جدید علیه ایران اعمال کرده که بسته چهاردهم این تحریم‌ها در تاریخ هشتم مردادماه امسال اعمال شد. این بزرگ‌ترین تحریم نفت از سوی دولت آمریکا علیه صنعت نفت ایران از سال ۲۰۱۸ تاکنون محسوب می‌شود. این بسته شامل ۱۴۷ تحریم بوده و به‌طور عمده بخش حمل‌ونقل را هدف قرار داده است.

با تمام این تفاسیر، صادرات نفت خام و میعانات گازی ایران در سال گذشته حتی در برخی ماه‌ها به رکوردهای تاریخی رسید. در چهار ماه نخست سال ۱۴۰۴، میانگین صادرات نفت خام و میعانات گازی ۲۱ هزار بشکه در روز بالاتر از مدت مشابه پارسال بوده است.

با این وجود، فعال شدن مکانیسم ماشه می‌تواند به‌عنوان نقطه عطفی باشد که این تاب‌آوری را به چالش بکشد. نظرات متفاوتی در رابطه با تاثیر فعال شدن مکانیسم ماشه بر روند صادرات نفت ایران مطرح است، به تازگی فرهاد شهرکی، نایب رئیس کمیسیون انرژی گفته که اگر مکانیسم ماشه فعال شود، امکان کاهش صادرات تا ۴۰۰ هزار بشکه در روز وجود دارد. از سوی دیگر برخی دیگر معتقدند که این تاثیر می‌تواند بین ۱۰ تا ۱۵ درصد صادرات نفت ایران را تحت تاثیر قرار دهد. 

این درحالیست که محسن پاک‌نژاد وزیر نفت در حاشیه نشست هیئت دولت در پاسخ به اکوایران گفته است که در صورت فعال شدن اسنپ‌بک، پیش بینی ما این است که اختلال جدی در فروش نفت ما ایجاد نخواهد شد.

وزیر نفت با اشاره به مفاد اسنپ‌بک گفت: اگر مفاد اسنپ‌بک را مطالعه کرده باشید، بحثی به‌صورت مستقیم در ارتباط با فروش نفت وجود ندارد، بلکه محدودیت‌ها در حوزه‌های دیگر مانند شرایط تجاری، مالی، حمل‌ونقل دریایی و … است که اگر اسنپ‌بک فعال شود، ممکن است مقداری مضیقه ایجاد کند که در زمان خودش تدابیرمان را به‌کار خواهیم بست.

مشتریان همیشگی و بازار محدود ایران

یکی از نشانه‌های مهم عدم تبعیت کامل از تحریم‌ها، بازگشت برخی مشتریان سنتی است. برای مثال، هند اخیراً واردات نفت خام از ایران را از سر گرفته است. 

برخی منابع خبری به نقل از وزارت بازرگانی هند اعلام کرده‌اند که در ماه ژوئن یک محموله نفت خام به ارزش ۱۱۱ میلیون دلار از ایران وارد شده است و در مجموع صادرات نفت و فرآورده‌های نفتی ایران به هند در هفت ماهه نخست ۲۰۲۵ به ۲۰۵ میلیون دلار رسیده است. مشخص نیست آیا دهلی نو واردات نفت ایران را از سر خواهد گرفت اما اخیراً سیگنال‌هایی را مبنی بر عدم تبعیت از تحریم‌ها و دوری از سیاست‌های آمریکا بروز داده است. 

همچنین گزارش‌ها حاکی از آن است که چین همچنان مشتری عمده نفت ایران باقی‌مانده و ایران توانسته با سیاست‌های قیمتی و رقابت در این بخش، بازار چین را حفظ کند. 

با این حال، سرنوشت فروش نفت به کشورهای جدید یا بازگشت مشتریانی که به تحریم ملحق نشده‌اند، نامشخص است و احتمال دارد صادرات نفت ایران با هزینه‌های پنهان همچون تخفیف فروش، قطع مسیرهای رسمی یا هزینه بیمه سنگین همراه باشد. چراکه به گفته امین شاکری؛ نایب‌رئیس کمیسیون اقتصاد کلان اتاق بازرگانی ایران، بازگشت تحریم‌های شورای امنیت می‌تواند ریسک همکاری کشورهای ثالث با ایران را افزایش دهد، چون پشتوانه آن قطعنامه سازمان ملل است نه صرفاً قوانین داخلی آمریکا. همین مسئله می‌تواند موجب احتیاط بیشتر شرکت‌ها و دولت‌ها در همکاری اقتصادی با ایران شود.

حمل‌ونقل، بیمه و هزینه‌های پنهان

یکی از جدی‌ترین مشکلات پیش‌ِروی صادرات نفت، محدودیت در بیمه کشتی‌ها و فعالیت ناوگان بین‌المللی است. طبق تحلیل‌های مختلف، فعال شدن مکانیسم ماشه می‌تواند هزینه پنهان حمل‌ونقل نفت را به‌شدت افزایش دهد. 

با خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و بازگشت تحریم‌های ثانویه، بار دیگر تولید نفت ایران افت شدیدی را تجربه کرد و در سال ۲۰۲۰ به حدود ۲ میلیون بشکه در روز رسید. صادرات نیز در این سال به کمتر از ۴۵۰ هزار بشکه سقوط کرد. شوک ضربه خروج ترامپ از برجام اما فقط طی سال ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ توانست میزان تولید و صادرات نفت را نزولی کند.

اما از سال۲۰۲۰ تاکنون ایران توانسته مجدد رشدی هرچند کند در مسیر تولید و صادرات نفت داشته باشد. بدین صورت که ایران با استفاده از شبکه‌ای پیچیده از واسطه‌ها، کشتی‌های قدیمی، عملیات پنهانی انتقال نفت «Ship-to-Ship» و خاموش کردن سیستم‌های ردیابی، توانسته صادرات خود را بازیابی کند. طبق داده‌های شرکت تحلیلی کپلر، صادرات نفت ایران در سال ۲۰۲۴ به حدود ۱.۵ ‌میلیون بشکه در روز رسید و در سال جاری تاکنون به ۱.۶ ‌میلیون بشکه افزایش یافته است. نزدیک به ۸۰ درصد این نفت راهی چین شده است. 

درآمد ارزی، بودجه و اقتصاد داخلی

کاهش صادرات نفت می‌تواند مستقیما کسری بودجه کشور را افزایش دهد. نفت یکی از منابع اصلی تأمین درآمد دولت محسوب می‌شود و در شرایط تحریمی، کاهش درآمد نفتی فشار عظیمی بر مخارج عمومی و پروژه‌های عمرانی وارد می‌کند.

با توجه به لایحه بودجه ۱۴۰۴، کشور با کسری جدی مواجه است و پیش‌بینی می‌شود بیش از ۹۰۰ هزار و در برخی پیش‌بنی‌ها حتی ۱۸۰۰ میلیارد تومان کسری داشته باشد. در عین حال، فشار بر نرخ ارز و تورم نیز تشدید می‌شود، به‌خصوص که صنایع انرژی‌بر و بخش‌هایی که به انرژی وابسته‌اند، تحت تاثیر افزایش هزینه انرژی قرار می‌گیرند.

سناریوهای احتمالی از صادرات نفت بعد از فعال شدن مکانیسم ماشه

•  سناریو بدبینانه (فعال شدن کامل مکانیسم ماشه): صادرات نفت ایران کاهش چشمگیر خواهد داشت، مشتریان جدید هم ممکن است با فشار بین‌المللی کنار بروند و درآمدهای ارزی دولت به شدت کاهش می‌یابد.

•  سناریو میانه (کاهش جزئی و ادامه صادرات محدود): در این سناریو ایران با راهکارهای دور زدن تحریم و مشتریان خاص می‌تواند بخشی از صادرات را حفظ کند؛ اما هزینه‌ها و ریسک‌ها زیاد خواهد بود.

•  سناریو خوش‌بینانه (کاهش اثر تحریم در عمل): اگر کشورهای موثر یا مشتریان قدیمی ایران، در راه‌های دور زدن تحریم همراهی کنند، ایران می‌تواند تا حدی وضعیت صادرات خود را حفظ کند.

در نهایت اگرچه در شرایط فعلی ایران توانسته است صادرات نفت و فرآورده نفتی را تا حدی حفظ کند، اما فشار هزینه‌ها، ریسک بیمه و حمل‌ونقل، و کاهش درآمدهای نفتی از چالش‌هایی هستند که در صورت تشدید تحریم، می‌توانند تبدیل به بحران شوند.

به نظر می‎رسد تنها راه عبور موفق از این وضعیت، تنوع بازارها، استفاده از راهکارهای هوشمندانه برای دور زدن تحریم‌ها، و توان‌افزایی داخلی در بخش انرژی و زنجیره ارزش نفت و گاز است.